Văn bản pháp lý cao nhất ở nước ta là Hiến pháp đã quy định công dân có những quyền cơ bản như quyền được sống, quyền bất khả xâm phạm về thân thể, sức khỏe, tự do...

            Tuy vậy, trong một số tình huống khẩn cấp, pháp luật cho phép nhà chức trách được tạm thời tước đoạt những quyền hiến định đó của công dân để đảm bảo an ninh chung. "Công bố dịch" và "công bố tình trạng khẩn cấp do dịch" là hai trong những tình huống đó.

            Công bố dịch là tình huống nhà chức trách công bố có một bệnh dịch gây nguy hại đến an ninh và lợi ích chung của cộng đồng. Khi đã công bố dịch, nhà chức trách có quyền hạn chế một số quyền công dân. Ví dụ trong dịch SARS năm 2003, chính quyền có thể cấm tụ họp đông người ở một số địa điểm, hạn chế đi lại với một số cá nhân mang mầm bệnh, giải tán các hoạt động hội họp, biểu diễn, đóng cửa bệnh viện Việt - Pháp. Trong dịch tả năm 2007-2008, chính quyền một số địa phương cũng ra lệnh đóng cửa nhà hàng, cơ sở chế biến thực phẩm.

            Công bố tình trạng khẩn cấp do dịch còn có hiệu lực cao hơn. Khi đó, nhà chức trách có quyền huy động mọi nguồn lực của Nhà nước, cá nhân và xã hội, có quyền cấm rời nơi cư trú hoặc buộc rời nơi cư trú, buộc chữa bệnh cưỡng bức với một số người mang bệnh, có quyền trưng mua, trưng dụng tài sản hay tạm ngừng hoạt động của một vài ngành nghề, lĩnh vực, tạm phong tỏa một vài điạ phương để phục vụ chống dịch.

            Về bản chất, Nhà nước đã tạm thu hồi quyền tự do về thân thể, tự do đi lại, cư trú và quyền sở hữu định đoạt tài sản hay quyền tự do kinh doanh, hoạt động của những đối tượng trên để phục vụ công tác chống dịch.

            Công bố dịch và công bố tình trạng khẩn cấp do dịch cho phép xâm phạm vào các quyền hiến định của người dân. Việc ban hành các quyết định công bố dịch, tình trạng khẩn cấp do dịch phải theo trình tự pháp lý nghiêm ngặt. Câu hỏi là ai và khi nào được công bố dịch?

            Ở nước ta, các điều 38-45 của Luật Phòng chống bệnh truyền nhiễm đã quy định: Thẩm quyền công bố dịch của một địa phương là Chủ tịch tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương. Thẩm quyền công bố dịch ở cấp Quốc gia là Bộ trưởng Y tế căn cứ vào đề nghị công bố dịch của ít nhất 2 địa phương, còn việc công bố Tình trạng khẩn cấp do dịch thuộc thẩm quyền của Thủ tướng trên cơ sở đề nghị của Bộ trưởng Bộ Y tế.

            Khi nào công bố dịch: Khi có tình huống bắt buộc vì lợi ích chung của cả xã hội mà chấp nhận những biện pháp gây thiệt hại cho một số công dân hay một nhóm lĩnh vực, ngành nghề.

            Trên thế giới, các cơ quan chính quyền thường ra quyết định này trên cơ sở cân nhắc ích lợi chung và thiệt hại riêng cho từng cá nhân, từng lĩnh vực, từng địa phương. Thường họ sẽ công bố dịch nếu các nỗ lực thông thường không đủ để kiểm soát dịch và chính quyền cần biện pháp mạnh vượt ra khỏi quy định pháp luật. Không nước nào có tiêu chí cụ thể hay quy định mức độ thống kê có bao nhiêu người mắc, bao nhiêu người tử vong thì phải công bố dịch.

            Công bố dịch và tình trạng khẩn cấp do dịch chỉ cần thiết khi các biện pháp thông thường không khống chế nổi dịch, phải dùng đến những biện pháp mạnh mà thông thường luật pháp không cho phép.

            Một địa phương quyết định công bố dịch hay không phụ thuộc việc chính quyền đánh giá biện pháp thông thường có đủ khống chế dịch hay không, và đã cần đến biện pháp xâm phạm tự do công dân chưa.

            Bộ Y tế chỉ được phép công bố dịch khi có ít nhất 2 địa phương công bố dịch và tình hình không thể kiểm soát được bằng các biện pháp kỹ thuật và điều phối thông thường.

Nhìn lại các tình huống công bố dịch trước đây:

- Vụ dịch SARS năm 2003: Công bố dịch đi kèm với quyết định đóng cửa Bệnh viện Việt - Pháp và cấm rời nơi phong tỏa với những người bị bệnh ở đây, hạn chế du lịch, cấm tập trung đông người.

- Công bố dịch cúm A (H5N1) trên gia cầm đi kèm với việc tiêu hủy hàng triệu con gia cầm - hành động sẽ bị coi là xâm phạm tài sản công dân nếu không có công bố dịch .

- Vụ dịch tả năm 2007-2008: Nhiều địa phương cấm tổ chức đám cưới, đám ma tập trung ăn uống đông người.

            Như vậy, xét về bản chất, công bố dịch và công bố tình trạng khẩn cấp do dịch là văn bản pháp quy để tăng quyền của nhà chức trách trong tình huống khẩn cấp, chứ không phải là thông báo có dịch của ngành y tế để toàn thể nhân dân cảnh giác với dịch. Nó cũng không phải biện pháp kỹ thuật để dập dịch.

            Chính vì nhiều người hiểu chưa đúng về ý nghĩa của công bố dịch nên dẫn tới quan điểm sai lầm, gây bất an trong cộng đồng và giảm khả năng phối hợp của người dân với ngành y tế trong công tác chống dịch.

            Những đại dịch nguy hiểm ở tầm cỡ quốc gia, công tác phòng và chống dịch cũng giống như một trận đánh lớn. Mỗi chiến sĩ xung trận, ngoài nhân viên y tế phải huy động tổng lực toàn xã hội. Để giành được thắng lợi, thì ngay từ lúc chuẩn bị cho đến khi kết thúc trận đánh, mọi hành động không còn tranh luận sự đúng sai, mà bắt buộc phải tuân thủ một người chỉ huy, dù muốn hay không - bởi sự hỗn loạn sẽ nguy hiểm hơn rất nhiều so với sức tàn phá của dịch bệnh. Và hơn hết khi dịch bệnh là sự nổi giận của tự nhiên thì con người phải thật bình tĩnh mới có thể hóa giải được dịch bệnh.