Trong lịch s�?khoa học, đã có những thời k�?vấn đ�?phương pháp và phương pháp luận được đặc biệt chú trọng và có nhu cầu lớn vì khoa học gặp khó khăn, tr�?ngại không tiến lên được. Ngày nay, người ta quan tâm đến vấn đ�?phương pháp và phương pháp luận không phải vì khoa học trì tr�?mà trái lại khoa học đang phát triển với một tốc đ�?nhanh chóng.
 Đối với người làm triết học nói riêng và những người làm công tác nghiên cứu khoa học nói chung thì việc nghiên cứu vấn đ�?phương pháp luận là một trong những nhiệm v�?quan trọng.

       Nghiên cứu v�?vấn đ�?phương pháp luận trước hết chúng ta cần hiểu phương pháp luận là gì? Cấu trúc của phương pháp luận như th�?nào? Tại sao triết học nói chung và các nguyên lý nói riêng (nguyên lý th�?giới quan) lại đóng được vai trò phương pháp luận?

       Chúng ta đều biết rằng, khoa học càng phát triển và nhất là khi khoa học gặp phải những khó khăn (gặp phải những tình huống có vấn đ�? thì dù muốn hay không người ta cũng không th�?không tìm đến triết học. Lịch s�?đã cho thấy, những người sáng lập ra cơ học lượng t�? sáng lập ra những ngành vật lý khác nhau - h�?đều là những nhà vật lý học lỗi lạc của th�?k�?20 - bản thân h�?đều là những người ủng h�?hoặc theo một trường phái triết học nào đó. Thực t�?là càng nghiên cứu v�?sau và khi h�?có được những phát minh làm cơ s�?cho những lý thuyết mới thì quan điểm cũng thay đổi một cách căn bản khi cho rằng: Khoa học t�?nhiên không th�?thiếu triết học được. Theo ăngghen thì: Các nhà khoa học t�?nhiên không th�?thiếu triết học. Vấn đ�?�?ch�?h�?muốn được dẫn dắt bởi một th�?triết học đúng đắn hay một th�?nbsp; triết học hợp thời trang.

       Như vậy là cùng với s�?phát triển của khoa học (nhất là những tình huống có vấn đ�?, người ta lại càng phải quan tâm đấn triết học nhiều hơn. Đặc biệt khoảng giữa th�?k�?19 - khi khoa học chưa có những phát minh mang tính thời đại cũng có nghĩa là lúc đó khoa học t�?nhiên gặp khủng hoảng và người ta đã giải thích nó theo những cách khác nhau, cuối cùng là dẫn đến cách giải thích duy tâm v�?những thành tựu mới đó. Đây chính là lúc triết học th�?hiện sâu sắc vai trò định hướng của mình.

       Sang th�?k�?20, khoa học đã bùng n�?trên các lĩnh vực, đặc biệt là sinh học. Dường như tất c�?các trường phái đều quan tâm và đều tìm cách giải thích có lợi cho triết học của mình, đặc biệt là tôn giáo. Có th�?nói, s�?quan tâm đến khía cạnh phương pháp luận là do nhu cầu của thực tiễn, đòi hỏi phải giải quyết những vấn đ�?do cuộc sống đặt ra; do bản thân s�?phát triển của khoa học, khoa học phải giải quyết những vấn đ�?khó khăn, những tình huống có vấn đ�?và liên quan đến cuộc đấu tranh giữa những lập trường triết học khác nhau.

       Lịch s�?cho thấy, một quan niệm v�?phương pháp luận được thừa nhận là đúng đắn khi quan niệm đó cho rằng: Phương pháp luận là h�?thống lý luận v�?phương pháp nghiên cứu, phương pháp nhận thức và cải tạo hiện thực. Tất c�?những lý luận và nguyên lý nào có tác dụng hướng dẫn, gợi m�? ch�?đạo đều là những lý luận và nguyên lý có ý nghĩa phương pháp luận. Mọi nguyên lý th�?giới quan đều có tác dụng ấy, chúng hợp thành nội dung của phương pháp luận.

       Trên thực t�? chúng ta thấy có nhiều loại th�?giới quan và triết học là th�?giới quan, mọi triết học đều là th�?giới quan. Dĩ nhiên, đó có th�?là th�?giới quan khoa học hoặc không khoa học. Song không phải mọi th�?giới quan đều là triết học. Triết học là khoa học v�?các quy luật chung nhất của t�?nhiên, của xã hội loài người và của tư duy con người. Bởi vậy, th�?giới quan triết học macxit là s�?tổng hợp lý luận của những quan điểm chung nhất v�?t�?nhiên, xã hội, v�?con người và v�?nhận thức.

       Bất c�?một ngành khoa học nào cũng có phương pháp của h�? Điều đó có nghĩa phương pháp luận phải có cấu trúc chung và chúng ta có th�?nhìn nhận cấu trúc chỉnh th�?ấy t�?nbsp; 3 b�?phận:

       - Những nguyên lý th�?giới quan: Đây là b�?phận hết sức quan trọng. Tuy nhiên, không phải mọi nguyên lý th�?giới quan đều được đưa đồng đều vào phương pháp luận của các khoa học mà ch�?s�?dụng những nguyên lý thích hợp đ�?có th�?thực hiện được nhiệm v�?ch�?đạo, hướng dẫn, gợi m�?tu�?theo tính chất của từng khoa học hoặc từng nhóm khoa học.

       - Lý luận v�?một h�?thống các phương pháp: Điều này có nghĩa là nói đến lý luận v�?một hay nhiều phương pháp có th�?dùng chung cho nhiều khoa học. Vấn đ�?�?đây là phải  làm rõ nội dung của phương pháp đó là gì? quan h�?giữa các phương pháp? phạm vi, kh�?năng và nguyên tắc ứng dụng của các phương pháp?

       - Lý luận v�?một phương pháp c�?th�?nbsp;nào đó s�?được s�?dụng �?b�?môn này hay b�?môn khác. Nói cách khác thì đó chính là phương pháp nghiên cứu đặc thù của một môn khoa học (những nguyên lý và lý thuyết của bản thân khoa học đó hay của các khoa học khác có vai trò gợi m�? hướng dẫn, ch�?đạo mà khoa học này cần s�?dụng hoặc có th�?s�?dụng).

       Với một cơ cấu như vậy, phương pháp luận của các khoa học c�?th�?s�?bao gồm được c�?cái chung và c�?cái riêng, bao gồm được các nguyên lý và phương pháp ph�?biến cũng như các nguyên lý và phương pháp của từng ngành khoa học hay của một nhóm khoa học; s�?tránh được xu hướng tuyệt đối hoá một mặt nào đấy; s�?tránh được quan điểm thực chứng muốn loại tr�?triết học ra khỏi phương pháp luận của khoa học c�?th�?

       Có th�?nói, trong chỉnh th�?phương pháp luận, phần chung nhất chúng ta thấy được là những nguyên lý th�?giới quan. Vậy câu hỏi đặt ra là tại sao nguyên lý th�?giới quan lại quan trọng như th�? Tại sao th�?giới quan lại đóng được vai trò phương pháp luận? Trên thực t�? chúng ta cần khẳng định rằng: Trong những nguyên lý th�?giới quan đã tổng kết, đúc kết s�?hiểu biết chính xác, khoa học và đầy đ�?v�?một đối tượng, v�?một s�?vật, v�?một quá trình trong phạm vi cho đến thời điểm đó.

       S�?hiểu biết của con người không phải là s�?bất động, bất biến và chúng ta phải thừa nhận rằng các nguyên lý th�?giới quan phản ánh những gì bản chất nhất, là những cái không th�?thiếu được nhưng tất nhiên nó chưa phải là đầy đ�?nhất. Và đây cũng chính là ch�?khác nhau cơ bản giữa quan điểm ch�?nghĩa duy vật biện chứng với các quan điểm tuyệt đối hoá một tri thức nào đó. Thực t�?là nhận thức của chúng ta không bao gi�?có giới hạn, không đi tới cái giới hạn cuối cùng mà ch�?là dần tới cái giới hạn, cái tuyệt đối mà thôi.

       Tóm lại, mọi nguyên lý th�?giới quan s�?dĩ đóng được vai trò phương pháp luận là nh�?trong những nguyên lý đó đã tổng kết, đã đúc kết lại những gì đúng nhất, chính xác nhất, khoa học nhất v�?các s�?vật, đối tượng, quá trình diễn ra trong th�?giới xung quanh ta. Chúng ta có th�?dẫn ra đây những nguyên lý th�?giới quan đã cho thấy được vai trò phương pháp luận của nó:

       - Trong tác phẩm "Chống Đuyrinh", ăngghen đã khẳng định: Th�?giới thống nhất �?tính vật chất của nó ch�?không phải �?s�?tồn tại của nó. Đây là một nguyên lý th�?giới quan đóng vai trò định hướng, gợi m�?trong khoa học bởi l�?khi khẳng định th�?giới thống nhất �?tính vật chất của nó, điều đó có nghĩa đã định hướng, gợi m�?cho người ta phải đi tìm các dạng vật chất khác nhau, đi tìm s�?biểu hiện đa dạng của vật chất (t�?vật chất vô cơ, vật chất hữu cơ đến các bậc t�?chức t�?thấp đến cao của vật chất...).

       - Nguyên lý: Điện t�?cũng vô cùng tận như nguyên t�? t�?nhiên là vô tận... (Theo Lê Nin). Trước đó ăngghen cũng đã từng khẳng định: Không th�?coi nguyên t�?là phần t�?vật chất nh�?nhất... Nguyên lý này đã gợi m�?cho các ngành khoa học phát triển, đặc biệt là vật lý học và sinh học. Đó là một nguyên lý th�?giới quan đúng đắn. Nó vĩ đại �?ch�?nh�?đó mà người ta phát hiện ra rằng: th�?giới không ch�?vô tận v�?phía vĩ mô mà còn vô tận v�?phía vi mô và siêu vi mô.

       Trên đây là một vài ví d�?được dẫn ra đ�?minh chứng một điều rằng: những nguyên lý th�?giới quan hoàn toàn có th�?đống vai trò phương pháp luận. Tuy nhiên, khi nghiên cứu v�?phương pháp luận chúng ta cũng nên lưu ý một s�?điểm sau:

       - Triết học không phải là khoa học của mọi khoa học như cách hiểu của chúng ta trước đây và chúng ta cũng không nên tuyệt đối hoá vai trò của triết học. Các loại triết học khác nhau đều có th�?đóng được vai trò phương pháp luận. Ch�?có điều, phương pháp luận đó đúng hay sai, dẫn người ta đi đến phát minh hay b�?tắc. Hay nói một cách khác, mọi nguyên lý triết học dù khoa học hay không khoa học đều có tác dụng định hướng, gợi m�? ch�?có điều nó định hướng đúng hay sai, ch�?cho người ta đi đúng hoặc đi sai đường. Điều đó có nghĩa việc chúng ta xác định đúng vai trò của triết học trong điều kiện th�?giới đương đại, trong điều kiện phát triển khoa học k�?thuật như hiện nay là một việc làm hết sức cần thiết.

       - Khi nói tới phương pháp luận, chúng ta không th�?đồng nhất ch�?nghĩa duy vật biện chứng với phương pháp luận của khoa học t�?nhiên và ch�?nghĩa duy vật lịch s�?với phương pháp luận của khoa học xã hội. Chúng ta phải nh�?rằng triết học macxit là một khối thép duy nhất đúc thành..., không nên quá đối lập cái duy vật với cái lịch s�? Mac và Ăngghen đã làm nên một cuộc cách mạng trong triết học - đó là biến ch�?nghĩa duy vật thành ch�?nghĩa duy vật biện chứng, biến phép biện chứng thành phép biện chứng duy vật... và chúng ta phải hiểu nó trong tính chỉnh th�?vốn có.

       - Theo quan niệm chung hiện nay v�?phương pháp luận thì có: Phương pháp luận riêng ch�?áp dụng cho một môn khoa học nhất định; phương pháp luận chung áp dụng cho một s�?b�?môn khoa học; phương pháp luận chung nhất áp dụng được cho tất c�?các b�?môn khoa học. Phương pháp luận chung nhất, ph�?biến nhất đó là triết học duy vật biện chứng. S�?dĩ triết học macxit đóng vai trò là phương pháp luận chung nhất là do các nguyên lý th�?giới quan chính là s�?đúc kết, tổng kết những gì là cơ bản nhất, sâu sắc nhất, khoa học nhất v�?t�?nhiên, xã hội và tư duy.

       Trong trình đ�?phương pháp luận, có phương pháp luận chung và phương pháp luận riêng nhưng không th�?thiếu được nguyên lý chung nhất là nguyên lý th�?giới quan. Điều đó cũng có nghĩa chúng ta phải xác định đúng v�?th�? v�?trí, vai trò của triết học đ�?tránh quay tr�?lại triết học t�?nhiên.

       Nói tóm lại, phương pháp luận là h�?thống lý luận v�?phương pháp nghiên cứu, phương pháp nhận thức và cải tạo hiện thực; là h�?thống chặt ch�?các quan điểm, nguyên lý ch�?đạo việc tìm kiếm, xây dựng, lựa chọn và vận dụng các phương pháp. Tất c�?những nguyên lý nào có tác dụng gợi m�? định hướng, ch�?đạo đều là những lý luận và nguyên lý có ý nghĩa phương pháp luận. Mặc dù vậy, triết học macxit với tư cách là phương pháp luận chung nhất và ph�?biến không th�?thay th�?phương pháp luận của các khoa học c�?th�?..